Zelf­be­scha­di­ging als op­los­sing

Zelfbeschadiging

Het komt in de praktijk met enige regelmaat voor dat een kind zichzelf opzettelijk pijn doet. Dit kan op allerlei manieren, vaak gebeurt dit door zichzelf te krassen met een scherp voorwerp.
Voor de mensen om het kind heen is het over het algemeen moeilijk te begrijpen waarom iemand zichzelf pijn zou willen doen. Het is schokkend en verdrietig om te zien dat iemand zichzelf zoiets aandoet en niet zelden een moeizame opgave voor de volwassene, of vrienden van het kind, om een passende reactie te vinden.
Onze ervaring is dat het kind vaak zelf ook niet goed kan uitleggen wat hem of haar drijft en dit meestal zelf überhaupt niet goed weet. Door het onbegrip van de omgeving voelt het kind zich vervolgens vaak nog meer onbegrepen en alleen dan het al deed.

Eén paar van de machteloze uitroepen die we vaak horen zijn: “Wat gaat er toch in haar om?!” of “Ik kan geen enkel contact met haar krijgen, het is net of het haar helemaal niks doet allemaal!”
“Misschien is het alleen maar om aandacht te vragen…”.
Om deze kinderen toch een stem te geven doe ik een poging meer begrip voor hun gekozen oplossing te vinden.
Ik hoop dat ik hiermee ouders, en belangrijke anderen, iets meer inzicht kan geven in wat er mogelijk omgaat in het hoofd en lijf van hun kind.

Er is niet één reden waarom iemand zichzelf pijn doet. Wanneer deze strategie eenmaal is ontdekt kan het in de beleving van het kind een oplossing worden voor verschillende complexe problemen en kan het de ene keer de ene functie hebben en de anderen keer de andere. Zelfbeschadiging is een krachtig middel dat niet eenvoudig te vervangen is.
Vrijwel altijd is zelfbeschadiging een symptoom dat de aandacht (onbewust) afleidt van een groter probleem. De aandacht gaat naar de zelfbeschadiging in plaats van naar het achterliggende probleem. De aandacht van het kind zelf, maar ook dat dan van de omgeving en soms ook die van de hulpverlening. Zelfbeschadiging is zelden een probleem op zichzelf en het is dus altijd goed dit in een groter geheel te onderzoeken.
Hieronder beschrijf ik een aantal functies die zelfbeschadiging kan hebben. Als oplossing voor emotionele pijn, voor ‘niks’ voelen, voor zwakte, en voor kwaad.

Fysieke pijn als effectieve oplossing voor emotionele pijn

Emoties voelen kan knap ingewikkeld zijn.
We kennen allemaal dat we een vervelend gevoel liever niet voelen. Veel mensen gaan wat anders doen om een gevoel te onderdrukken, t.v. kijken, schoonmaken, heel veel praten, eten, etc..
Ook kinderen hebben de neiging grote emoties, in het bijzonder emoties die niet leuk zijn om te voelen, weg te stoppen. Zij hebben het nodig om van hun ouders/verzorgers te leren omgaan met lastige gevoelens en nare emoties.

Het kan zijn dat een kind door eerdere gebeurtenissen of in de loop van de tijd bang is geworden voor een bepaald gevoel. Bijvoorbeeld door dat het (onbewust) associeert aan nare herinneringen. Het kind wil dan voorkomen dat dit gevoel de kop op steekt.
Het kan ook dat een bepaald gevoel zo groot voelt voor een kind dat het bang is hierdoor overweldigd te worden wanneer het dit toelaat. Hoe vaker het kind een gevoel vermijdt, hoe angstiger het wordt.
Het kind probeert dan alles om maar te voorkomen dit gevoel te ervaren en heeft (uiteindelijk) zichzelf pijn doen als oplossing gevonden.
Fysieke pijn onderdrukt een ander naarder gevoel. Daarbij helpt de pijn om hier controle over te krijgen. Wanneer er paniek opkomt over dat dat andere grote nare gevoel, kan de fysieke pijn – en de vastberadenheid die het vergt om zichzelf die pijn toe te brengen – dat onbestemde weer wegdrukken.

Het snijden laat zien dat er een groot onbesproken gevoel is dat het kind niet durft te voelen en waarmee het kind nog niet kan dealen. Waarschijnlijk heeft het kind hier geen woorden voor.

Fysieke pijn als oplossing voor ‘niks voelen’

Wanneer een kind onder heel veel druk staat of een schokkende situatie meemaakt kan het lichaam ervoor kiezen ‘uit’ te gaan. In plaats van heel veel te voelen en in de strijd-modus te komen, schakelt een deel van het lichaam uit. Het bewustzijn vermindert en de gevoelens verdwijnen. We noemen dit dissociëren. Kinderen kunnen hier in meerdere of mindere mate last van hebben. Wanneer kinderen dit vaker ‘plotseling’ overkomt is dit vaak op momenten die veel emotie oproepen en de dissociatie deze weer ‘uitschakelt’.
Dissociatie is een primair overlevingsmechanisme dat gestuurd wordt door het stress-systeem. Het kind heeft hier niet de bewuste controle over en kan dus ook niet kiezen anders te reageren.
Voor de omgeving kan het kind apathisch of onverschillig overkomen, wat voor volwassenen heel frustrerend kan zijn. Het lukt maar niet om in contact te komen met het kind. Heel vaak is het niet goed zichtbaar dat het kind hier zelf ook onder lijdt.
Doordat het kind uit het contact is met zichzelf, is het ook niet in staat aan te geven wat er aan de hand is. Meestal zijn hier (nog) geen woorden voor. Regelmatig voelt het kind zichzelf moeilijk en schuldig, wat versterkt wordt door de reactie van de omgeving.

Het ‘niet voelen’ kan zo onwerkelijk en surreëel aanvoelen dat het kind behoefte heeft contact te maken met de realiteit. Door zichzelf pijn te doen haalt het zichzelf terug naar het hier en nu. Het is niet fijn niks te voelen; Nu voelt het kind in ieder geval iets: ‘Ik besta, ik leef’.

Zelfbeschadiging als oplossing voor zwakte

In de loop van de tijd kan een kind de opvatting hebben opgedaan dat het zichzelf moet redden. Hij of zij moet sterk zijn. En om sterk te zijn heb je een gevoel van controle nodig. Waarschijnlijk heeft het kind de ervaring gehad niet de controle te hebben over wat er eerder is gebeurd, of over zijn/haar emoties. Het kind wil zich oefenen (al dan niet bewust) in het hebben van controle en ‘sterk zijn’.

Door de pijn te verdragen en de pijnprikkels te controleren voelt het kind zich sterker en weerbaarder. Door dit vaker te doen kan het kind zich letterlijk trainen in ‘harder’ worden / meer verdragen. Het denkt hierdoor meer opgewassen te zijn tegen ‘de pijn van het leven’.

Zelfbeschadiging als oplossing voor kwaad

Een kind kan door ervaringen die het heeft opgedaan de gedachte hebben gekregen dat hij/zij waardeloos is, slecht is en straf verdient.
Dit gevoel kan (eventueel naar aanleiding van bepaalde situaties of triggers) heel overweldigend zijn. Het kind kan zichzelf willen straffen of pijn doen uit boosheid op zichzelf of uit gevoelens van haat tegen zichzelf.
Het kind ervaart het alsof het de beschadiging verdient en het kan een gevoel van voldoening geven deze straf uit te voeren / te ondergaan.

Zelfbeschadiging als oplossing

Het gebeurt wel dat de omgeving de verwonding als een groter probleem ervaart dan dat het kind het zelf beleefd. Voor het kind is het vooral een effectieve oplossing. Regelmatig is de communicatie hierover beladen. De omgeving probeert het kind te stoppen. Het kind heeft dit niet perse als doel of is hier ambivalent over. Het is voor de hand liggend dat de verwonding in het geheim doorgaat. Het kind komt dan mogelijk in een nog groter isolement terecht.

Door in de eerste plaats in te zetten op stoppen met zelfbeschadiging ga je gemakkelijk voorbij aan wat er door middel van de beschadiging vertelt wordt.
En, net zo belangrijk, door je vooral te richten op het gedragsmatig stoppen loop je het risico het kind een coping voor een groter probleem te ontnemen. Nu heeft het kind helemaal geen oplossing meer.. Een probleem dat het kind waarschijnlijk niet goed in staat is te verwoorden.

Daarbij is het goed te realiseren dat zelfbeschadiging een verslavend effect heeft. Zowel het gevoel van controle als de endorfine die vrijkomt bij de verwonding kunnen een verslavende werking hebben.

Wanneer iemand met zelfverwonding wil stoppen is het belangrijk zo goed mogelijk te begrijpen wat de functie is van de pijn, en ook belangrijk, wat de functie van het zélf toedienen van de pijn is.
Ga er vanuit dat het kind eerst nieuwe handelingsstrategieën nodig heeft voordat het de zelfbeschadiging kan loslaten.

Andere mogelijkheden dan zelfbeschadiging

Het kind heeft andere/nieuwe strategieën en oplossingen nodig die het kind helpen bij het onderliggende probleem, in plaats van het bij het onderdrukken daarvan. Hieronder lees je een aantal algemene voorbeelden. Afhankelijk van welke functie de zelfbeschadiging heeft, is ook een andere oplossing nodig.

Functie zelfbeschadiging: Het onderdrukken van een overweldigend gevoel
Nieuwe oplossing: Leren emoties toe te staan en te doorvoelen, ervaren daar niet aan onder door te gaan /  traumabehandeling

Functie zelfbeschadiging: Gevoelens van de-realisatie (andere mensen of de omgeving als onwerkelijk ervaren) tegengaan
Nieuwe oplossing: Andere ‘vriendelijkere’ manieren van ‘aarden’ ontdekken, zoals: stampen, masseren, rennen, lichaamsgerichte oefeningen, mindfullness

Functie zelfbeschadiging: Controle oefenen, harder worden
Nieuwe oplossing: Verbinding leren maken met anderen, zorgzaam zijn naar zichzelf, zacht/kwetsbaar mogen zijn

Functie zelfbeschadiging: Gevoelens van zelfhaat uiten, straffen
Nieuwe oplossing: Boosheid naar buiten leren richten i.p.v. naar binnen, cognitief en lichaamsgericht door slaan, schreeuwen, rennen.
Gedachten van zelfafwijzing (cognitief) uitdagen en een nieuw realistisch zelfbeeld ontwikkelen

Bovenstaand overzicht van functies van zelfbeschadiging is niet uitputtend. Het helpt hopelijk om wat meer zicht te krijgen op de binnenwereld van het kind en geeft richting naar herstel.